Đồng chí Lương Văn Tri, người dân tộc Tày, sinh ngày 17/8/1910 trong một gia đình nông dân có truyền thống yêu nước và hiếu học tại làng Bản Hẻo, tổng Mỹ Liệt, châu Văn Uyên, tỉnh Lạng Sơn (nay là thôn Bản Hẻo, xã Trấn Ninh, huyện Văn Quan, tỉnh Lạng Sơn). Trong suốt chặng đường hoạt động cách mạng, trọn đời vì nước vì dân đồng chí đã hoàn thành tốt nhiệm vụ phụ trách công tác quân sự của Xứ uỷ Bắc Kỳ, có những cống hiến xuất sắc đối với việc xây dựng đội du kích Bắc Sơn và củng cố đội cứu quốc quân Bắc Sơn, góp phần quan trọng cho phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam thời kỳ 1930 - 1945.

                                                                   (Ảnh: Tác giả)

      1. Những cống hiến của đồng chí Lương Văn Tri với cương vị Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ, phụ trách công tác quân sự, Chỉ huy trưởng Đội du kích Bắc Sơn

       Cuối tháng 11 năm 1939, đồng chí Lương Văn Tri từ Long Châu (Trung Quốc) về nước và được Trung ương Đảng chỉ định tham gia Xứ ủy Bắc Kỳ là Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ ủy, phụ trách công tác quân sự, chỉ đạo tổ chức mở các lớp huấn luyện quân sự đầu tiên để làm nòng cốt cho tiếp tục nhân rộng huấn luyện quân sự ra các địa phương ở Bắc Kỳ.

        Năm 1940, sau khi thị sát một số địa bàn vùng căn cứ cách mạng thuộc các tỉnh xung quanh Hà Nội, đồng chí Lương Văn Tri đã xin ý kiến Xứ ủy đề nghị chọn địa bàn tổng Hoàng Vân, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang làm nơi tổ chức huấn luyện quân sự vì “ở đây rất vững về địa thế…”. Tại đây, đồng chí Lương Văn Tri cùng một số đồng chí lãnh đạo Trung ương và Xứ uỷ Bắc kỳ đã tổ chức mở được các lớp huấn luyện quân sự cho đội ngũ cán bộ nòng cốt của Xứ uỷ Bắc Kỳ. Trong số các học viên, có đồng chí sau này đã trở thành tướng lĩnh tài năng nổi tiếng của quân đội nhân dân Việt Nam như Đại tướng Hoàng Văn Thái.

        Ngày 27/9/1940, cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn bùng nổ gây tiếng vang khắp toàn quốc làm cho kẻ thù hoang mang, lo sợ và dùng mọi thủ đoạn dã man để đàn áp, khủng bố. Đến tháng 10/1940, Trung ương Đảng cử đồng chí Trần Đăng Ninh, Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ về Bắc Sơn trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng. Giữa tháng 10/1940, ban chỉ huy căn cứ Bắc Sơn được thành lập, tiếp đó ngày 14/10/1940, cuộc họp tại khu rừng Tân Hương đã quyết định thành lập đội du kích Bắc Sơn.

       Hội nghị Trung ương Đảng họp ngày 06 đến ngày 09/11/1940 tại Đình Bảng, Bắc Ninh đã quyết định duy trì lực lượng vũ trang Bắc Sơn, thành lập những đội du kích, bằng hình thức vũ trang công tác, khi cần thì chiến đấu chống khủng bố, bảo vệ sinh mạng và tài sản của nhân dân, phát triển cơ sở cách mạng, tiến tới thành lập căn cứ địa du kích, lấy vùng Bắc Sơn – Võ Nhai làm trung tâm do Trung ương Đảng trực tiếp chỉ đạo. Đồng chí Hoàng Văn Thụ được Trung ương giao nhiệm vụ thực hiện Nghị quyết này. Tháng giêng năm 1941, đồng chí Lương Văn Tri được đồng chí Hoàng Văn Thụ trực tiếp giao nhiệm vụ tăng cường chỉ đạo củng cố Đội du kích Bắc Sơn, trực tiếp đảm nhận Chỉ huy trưởng Đội du kích Bắc Sơn, triển khai kế hoạch của Trung ương xây dựng căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai.  

       Sau khi nắm tình hình hoạt động, khó khăn của các cơ sở quần chúng cách mạng ở Bắc Sơn, đồng chí Lương Văn Tri đã bắt tay vào chỉ đạo, tập hợp, củng cố đội du kích Bắc Sơn, sắm thêm vũ khí, tổ chức luyện tập theo kỹ chiến thuật đánh du kích cho các đội viên. Tại khu rừng Khuổi Nọi (Vũ Lễ, Bắc Sơn), đồng chí Lương Văn Tri đã chỉ đạo mở một số lớp huấn luyện quân sự, chính trị cho Đội du kích Bắc Sơn và cán bộ các tỉnh Thái Nguyên, Bắc Giang, Bắc Ninh với nội dung huấn luyện về chiến thuật quân sự, vận động quần chúng, tuyên truyền, tổ chức quần chúng đấu tranh từ hình thức thấp đến hình thức cao, từ đấu tranh chính trị tiến lên đấu tranh vũ trang.

       Với sự nỗ lực chỉ đạo hoạt động của đồng chí Lương Văn Tri cùng một số đồng chí cán bộ tăng cường của Xứ uỷ Bắc Kỳ, trong một thời gian ngắn, cơ sở cách mạng ở Bắc Sơn (Lạng Sơn), Võ Nhai (Thái Nguyên) có bước phát triển mới, vùng rừng núi hiểm trở có địa thế nối liền nhau thuộc các xã Vũ Lăng, Vũ Lễ, Hữu Vĩnh, Ngư Viễn (Bắc Sơn) và Lâu Thượng, Phú Thượng, Tràng Xá (Võ Nhai) đã trở thành khu căn cứ địa vững mạnh của Đội du kích, trong đó căn cứ Khuổi Nọi là trung tâm. Từ đây có thể triển khai nhanh chóng lực lượng đến Võ Nhai sang Đồng Hỷ, Đại Từ, Phú Lương (Thái Nguyên), xuống Yên Thế (Bắc Giang), lên Na Rì (Bắc Cạn), qua Hữu Lũng, Bằng Mạc (Lạng Sơn). Các lớp huấn luyện quân sự, huấn luyện chính trị ở Xứ uỷ Bắc Kỳ do đồng chí Lương Văn Tri phụ trách được mở tại căn cứ Khuổi Nọi đã đào tạo được nhiều cán bộ cho phong trào cách mạng các tỉnh Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Giang...

       Với sự chỉ huy tài tình của đồng chí Lương Văn tri, trong thời gian ngắn, từ đội du kích đầu tiên được đồng chí Trần Đăng Ninh thành lập đã hình thành trung đội du kích Bắc Sơn. Phong trào cách mạng ở Bắc Sơn sau thời gian bị thực dân Pháp khủng bộ đã được khôi phục và phát triển, đã tác động, ảnh hưởng mạnh mẽ tới sự hình thành và phát triển phong trào cách mạng ở các châu lân cận như Bình Gia, Bằng Mạc và Hữu Lũng.

      2. Những cống hiến của đồng chí Lương Văn Tri với cương vị Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ, Chỉ huy trưởng, Chính trị viên Đội cứu quốc quân Bắc Sơn.

        Tháng 2 năm 1941, đoàn đại biểu Trung ương Đảng gồm các đồng chí Trường Chinh, Hoàng Văn Thụ, Hoàng Quốc Việt, Trần Đăng Ninh đi dự Hội nghị Trung ương lần thứ 8 ở Pác Bó (Cao Bằng) do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc triệu tập, đã dừng chân ở Khuổi Nọi, Vũ Lễ (Bắc Sơn). Tại đây, các đồng chí Trung ương đã họp với Đảng bộ Bắc Sơn và Ban chỉ huy Đội du kích Bắc Sơn để nắm tình hình, phổ biến chủ trương của Đảng và các biện pháp công tác cần kíp. Đồng chí Hoàng Văn Thụ, Ủy viên Ban Thường vụ Trung ương Đảng, Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ đã thông báo, phổ biến quyết định của Trung ương, đổi tên Đội du kích Bắc Sơn thành Đội cứu quốc quân Bắc Sơn.

        Ngày 23 tháng 02 năm 1941, Đội cứu quốc quân Bắc Sơn làm lễ chính thức thành lập tại căn cứ Khuổi Nọi, xã Vũ Lễ, huyện Bắc Sơn, gồm có 32 cán bộ, chiến sĩ. Đồng chí Lương Văn Tri, Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ được Trung ương chỉ định làm Chỉ huy trưởng Đội cứu quốc quân Bắc Sơn. Dưới lá cờ đỏ sao vàng thiêng liêng và trước các đồng chí Trung ương, đồng chí Lương Văn Tri - Chỉ huy trưởng Đội Cứu quốc quân Bắc Sơn nghiêm trang đọc 5 lời thề danh dự của Đội:

        - Một, không phản Đảng.

        - Hai, tuyệt đối trung thành với Đảng.

        - Ba, kiên quyết chiến đấu trả thù cho các đồng chí đã hy sinh.

        - Bốn, không hàng giặc.

        - Năm, không hại dân.

        Toàn thể Đội Cứu quốc quân Bắc Sơn cùng đồng thanh tuyên thệ tuyệt đối trung thành với Đảng, với Tổ quốc và nhân dân, chiến đấu đến hơi thở cuối cùng cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.

        Với vai trò người Chỉ huy trưởng, đồng chí Lương Văn Tri đã trực tiếp chỉ đạo Đội cứu quốc quân Bắc Sơn cho ra đời Bản tin “Du kích” do đồng chí là chủ bút, để làm tài liệu tuyên truyền trong quá trình vận động, phát triển phong trào cách mạng, xây dựng căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai.

        Nhằm khơi dậy khí thế của quần chúng cách mạng, ngày 01/5/1941, Đội cứu quốc quân Bắc Sơn đã tổ chức một cuộc mít tinh lớn nhân ngày Quốc tế Lao động tại khu rừng Khuổi Nọi với sự tham gia của đông đảo quần chúng cách mạng ở châu Bắc Sơn (Lạng Sơn) và châu Võ Nhai (Thái Nguyên). Đồng chí Lương Văn Tri thay mặt Ban Chỉ huy, công bố quyết định của Trung ương Đảng phát triển Đội du kích Bắc Sơn thành Đội Cứu quốc quân Bắc Sơn. Các đại biểu quần chúng cách mạng đã biểu thị tinh thần tin tưởng, sẵn sàng hưởng ứng Đội Cứu quốc quân Bắc Sơn trong phát triển các cơ sở quần chúng cách mạng, củng cố và mở rộng căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai.

        Trước yêu cầu hoạt động của Đội cứu quốc quân và việc xây dựng củng cố căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai, ngày 23/6/1941, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã chỉ định Ban lãnh đạo mới của căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai. Đồng chí Phùng Chí Kiên, Uỷ viên Trung ương Đảng được Trung ương chỉ định làm Chỉ huy trưởng căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai, kiêm Chỉ huy trưởng Đội cứu quốc quân Bắc Sơn. Đồng chí Lương Văn Tri, Uỷ viên Ban Thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ được Trung ương chỉ định làm Chính trị viên Đội cứu quốc quân Bắc Sơn.

        Lo sợ trước hoạt động mạnh mẽ của Đội cứu quốc quân Bắc Sơn, ngày 25/7/1941, thực dân Pháp huy động 10 trung đội lính khố xanh tiến hành một cuộc đàn áp khốc liệt quy mô lớn đối với căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai. Ban chỉ huy cứu quốc quân và Đảng bộ Bắc Sơn đã quyết định rút toàn bộ Đội cứu quốc quân chia làm 02 phân đội theo hai hướng: hướng thứ nhất sang Bình Gia (Lạng Sơn), qua Na Rì, Ngân Sơn (Bắc Kạn) lên Cao Bằng do đồng chí Phùng Chí Kiên và đồng chí Lương Văn Tri chỉ huy. Hướng thứ hai qua Bằng Mạc, Điềm He, Thoát Lãng (Lạng Sơn) ra khu vực biên giới Việt Trung do đồng chí Hoàng Văn Thái và đồng chí Đặng Văn Cáp chỉ huy. Ngày 10 tháng 8 năm 1941, phân đội cứu quốc quân đồng chí Lương Văn Tri rời Khuổi Nọi lên địa bàn Cao Bằng, sau mấy ngày cả phân đội bị địch bao vây, đồng chí Phùng Chí Kiên đã hy sinh oanh liệt, đồng chí Lương Văn Tri trúng đạn bị thương nặng, bị địch bắt và giam ở nhà tù Cao Bằng. Kẻ địch đã dùng mọi thủ đoạn cực hình nhưng chí vẫn giữ vững khí tiết của người cộng sản. Trong vòng một tháng giam cầm, tra tấn dã man, kẻ địch vẫn không khuất phục được đồng chí Lương Văn Tri, ngày 29/9/1941, đồng chí đã trút hơi thở cuối cùng tại nhà tù của thực dân Pháp ở thị xã Cao Bằng.

        Với cương vị Chỉ huy trưởng Đội cứu quốc quân Bắc Sơn, Chính trị viên Đội Cứu quốc quân Bắc Sơn, đồng chí Lương Văn Tri đã có nhiều công lao trong việc xây dựng căn cứ địa Bắc Sơn - Võ Nhai, phát triển Đội du kích Bắc Sơn trở thành Đội cứu quốc quân Bắc Sơn. Sau hội nghị Trung ương Đảng lần thứ VIII (5/1941) Đội cứu quốc quân Bắc Sơn được đổi tên thành trung đội Cứu quốc quân thứ nhất - là một trong những đơn vị tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam. Ghi nhận công lao của Đội du kích Bắc Sơn, trong phiên họp Hội đồng Chính phủ nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, ngày 14/1/1948, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 163-SL “Thưởng tặng Huân chương Quân công hạng nhất” cho Đội du kích Bắc Sơn.

        Hoạt động chỉ đạo, chỉ huy của đồng chí Lương Văn Tri, cùng với sự nỗ lực của Đội cứu quốc quân Bắc Sơn đã góp phần quan trọng mở rộng phong trào cách mạng từ Bắc Sơn tới địa bàn các châu, huyện trong tỉnh Lạng Sơn: Bình Gia, Bằng Mạc, Hữu Lũng, Thoát Lãng và Tràng Định. Đồng thời, lan tỏa phong trào ra khu vực và cả nước. Sau khi Đội du kích Bắc Sơn chuyển thành Trung đội cứu quốc quân thứ nhất, Trung đội Cứu quốc quân thứ hai cũng được thành lập vào ngày 15-9-1941, Trung đội Cứu quốc quân thứ ba được thành lập ngày 25-2-1944. Sau Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ, đến ngày 15-5-1945, các Trung đội cứu quốc quân đã sáp nhập với Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân thành Việt Nam giải phóng quân. Đồng chí Lương Văn Tri là tấm gương soi sáng cho các đội viên cứu quốc quân sau này cùng sát cánh với nhân dân xây dựng căn cứ địa cách mạng, đẩy mạnh phong trào đấu tranh tiến dần tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền Cách mạng Tháng Tám 1945.

        Cuộc đời, sự nghiệp cách mạng và tấm gương hy sinh anh dũng của đồng chí Lương Văn Tri cho sự nghiệp cách mạng, giải phóng dân tộc là biểu tượng cao đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

                                                                                        ThS. Vi Thị Tuyết

                                                                                    GV. Khoa Xây dựng Đảng